Waar rivieren naar zee stromen, ontmoeten zout en zoet water elkaar. Welke invloed hebben natuurlijke gebeurtenissen op het zoutgehalte van dit water? En wat zijn de effecten van menselijk ingrijpen? Maarten van der Vegt diepte het uit tijdens zijn lezing ‘Dynamiek van water en zout in estuaria’.
De universitair docent van Universiteit Utrecht liet zien hoe groot de natuurlijke dynamiek is van zout en zoet water in deltagebieden. Waar zoet en zout water zich mengen, varieert constant de samenstelling van het water, met langjarige trends en plotselinge veranderingen. Van invloed is aan de ene kant de zee, die met haar zoute water de delta binnen wil stromen. In hoeverre dat lukt hangt samen met onder meer de zeespiegel en de getijden. Tegelijk is daar aan de andere kant de rivier, met meer of minder afstroom, bijvoorbeeld door de seizoenen. Maar ook de richting en de sterkte van de wind beïnvloeden de kracht van de zee- of rivierstroom en daarmee het zout- en zoetgehalte in estuaria. En hoe diep ligt het gebied en hoe groot is de riviermonding?
Horizontaal en verticaal
Zout en zoet kan zich verdelen in horizontale en verticale lagen, waarbij zoet water de neiging heeft naar de oppervlakte te gaan en zout naar de bodem. De stuwing vanuit de rivier en vanuit de zee beïnvloeden in hoeverre de verdeling verticaal of horizontaal is. Daarbij speelt mee dat stroming aan de oppervlakte sterker is dan over de bodem.
Als voorbeeld noemt Van der Vegt de Elbe. Hier is gedurende een aantal jaren elke twee uur het zoutgehalte gemeten. Er is een grote variatie doordat de rivierafvoer en het getij niet constant zijn, plus de invloed van de wind. Het kan door alle factoren wel 30 tot 40 kilometer schelen hoe ver het zoute water het deltagebied binnenkomt.
Menselijk ingrijpen
Een niet te onderschatten factor is de invloed van menselijk ingrijpen. Maarten van der Vegt neemt hier als eerste de Viëtnamese Mekong Delta als voorbeeld, waar Nederlandse hulp in werd geroepen wegens een sterk stijgend zoutgehalte.
“Uit metingen van 1997 tot 2017 bleek een grote variatie, met een stijgende trend. Wat daar een grote rol speelt zijn de droge en natte seizoenen.” Maar het waren niet de seizoenen of de – nog beperkte – zeespiegelstijging die de delta parten spelen. De grootste oorzaak bleek te liggen in dammen en zandwinning. “De dammen zorgden op korte termijn weliswaar voor meer zoet water: in natte perioden wordt het opgespaard en in droge periodes losgelaten. Maar doordat met de afdamming ook de aanvoer van sediment is gestopt, plus de zandwinning in dit gebied, was er in de afgelopen vijftien tot twintig jaar maar liefst twee tot drie meter verdieping ontstaan.” Relatief steeg de zeespiegel dus meer. Dit zorgde voor een hoger zoutgehalte in de delta.
Haringvliet
Dichter bij huis is ons zuidwestelijke deltagebied. “De Deltawerken hebben een grote invloed op het getij, op de waterafvoer en het zoutgehalte”, zegt Van der Vegt. Ooit kwam het zoute water soms tot de Biesbosch. “Maar het Haringvliet werd van een estuarium met zoet en zout, een zoet systeem met weinig getij. En in hoeverre water zout of zoet is, heeft gevolgen voor dieren en planten.” Het Kierbesluit waarbij de Haringvlietsluizen op een kier worden gezet om enig zout water binnen te laten, heeft volgens Van der Vegt weinig invloed. “Hiermee gaan we niet terug naar hoe het was.”
Waddenzee
Van der Vegts laatste voorbeeld is de Waddenzee, waar veel veranderd is door de Afsluitdijk. “Het zoete water komt nu op een andere plek de zee binnen. Het getij is veranderd en ook de geulen. Daardoor zijn er ook morfologische veranderingen opgetreden die nog steeds gaande zijn.” De westelijke Waddenzee is zelfs minder zout en de – afgenomen – toestroom van zoet water vanuit de IJssel gebeurt ook niet meer geleidelijk; er is een harde overgang.
“Dammen hebben een direct effect en effecten op de lange termijn”, is een van de conclusies van Maarten van der Vegt over menselijk ingrijpen. Ook het verdiepen van een estuarium ten behoeve van scheepvaart of door zandwinning heeft invloed op de natuurlijke loop.
Combinatie
Klimaatverandering speelt ook mee bij de kwestie van zoet en zout water. “Heeft de zeespiegelstijging veel invloed?” vraagt iemand uit het publiek dan ook. “Dat zal inderdaad zo zijn, al valt het nog mee. Vooral in het waddengebied is de wind een sterkere factor. Maar uiteindelijk gaat het om de combinatie van alle factoren.”